Objawy cukrzycy: wszystko, co trzeba wiedzieć

Cukrzyca jest bardzo poważnym problemem zdrowotnym w skali globalnej. Ze względu na specyfikę współczesnego stylu życia, problem ten osiągnął niemal pandemiczne rozmiary.

Statystyki pokazują, że tylko w 2014 roku 8,5% wszystkich dorosłych powyżej 18 roku życia chorowało na cukrzycę. W 2019 roku cukrzyca była bezpośrednią przyczyną śmierci 1,5 miliona osób, z czego 48% zmarło przed ukończeniem 70 roku życia.

W okresie od 2000 do 2019 roku odnotowano wzrost śmiertelności z powodu cukrzycy o 3%. W krajach słabo i średnio rozwiniętych liczba ta wzrosła o 13%.

Według danych Międzynarodowej Federacji Diabetologicznej, na całym świecie około 400 milionów ludzi żyje z cukrzycą. Oznacza to, że średnio co 12. osoba cierpi na to schorzenie. Ciekawym faktem jest to, że połowa z nich nie wie, że ma cukrzycę.

Cukrzyca jest znana jako cichy zabójca, właśnie dlatego, że choroba może rozwijać się przez lata bez wyraźnych objawów klinicznych. Objawy pojawiają się dopiero, gdy mechanizmy kompensacyjne organizmu zostają wyczerpane, a symptomy cukrzycy zaczynają być odczuwalne.

Charakterystyka cukrzycy typu 1

Cukrzyca typu 1 to choroba autoimmunologiczna, charakteryzująca się absolutnym niedoborem insuliny. Przyczyną jej powstania jest zniszczenie komórek beta, znajdujących się w obszarze trzustki zwanym „wysepkami Langerhansa”.

Komórki te odpowiadają za syntezę insuliny, a ich zniszczenie przez własne komórki odpornościowe organizmu prowadzi do znacznego wzrostu poziomu glukozy we krwi.

Cukrzyca typu 1 pojawia się najczęściej w dzieciństwie lub wczesnej młodości, ale może również wystąpić w każdej grupie wiekowej, choć znacznie rzadziej.

Patofizjologia cukrzycy typu 1

Dochodzi do defektu układu odpornościowego, który błędnie atakuje i niszczy populacje komórek beta. Zniszczenie to jest mediowane przez limfocyty T – konkretnie typy CD4 i CD8 – oraz limfocyty B, które produkują autoprzeciwciała skierowane przeciwko komórkom beta, insulinie i powiązanym z nimi białkom.

Całkowite zniszczenie populacji komórek beta może trwać różnie długo, jednak zwykle dekompensacja organizmu i kliniczne objawy choroby pojawiają się po niemal całkowitym zniszczeniu wysepek Langerhansa.

Bez insuliny glukoza nie może przedostać się do komórek, i mimo jej wysokiego poziomu we krwi, organizm jest „głodny” energii i glukozy. W związku z tym zaczynają się rozkładać mięśnie i zapasy tłuszczu, podczas czego powstają ciała ketonowe.

Prowadzi to do stanu hiperglikemii i kwasicy ketonowej.

Etiologia cukrzycy typu 1

Na zwiększone ryzyko rozwoju cukrzycy typu 1 wpływają czynniki genetyczne, w tym niektóre geny zlokalizowane w kompleksie ludzkiego antygenu leukocytarnego (HLA) na chromosomie 6. Do istotnych genów należą m.in. HLA-DR i HLA-DQ oraz ich allele.

Czynniki środowiskowe również mają znaczenie. Przykładowo, podejrzewa się, że infekcje wirusowe, zwłaszcza enterowirusy, mogą być mechanizmem wyzwalającym autoimmunologiczną reakcję u osób genetycznie predysponowanych.

Inne potencjalne czynniki ryzyka, według badań, to wczesna zamiana mleka matki na mleko krowie, karmienie mlekiem modyfikowanym bez karmienia piersią oraz inne elementy diety.

Kliniczna prezentacja choroby

Cukrzyca typu 1 ma kilka podstawowych cech klinicznych.

Oto one:

• Wielomocz (zwiększone oddawanie moczu)
• Wzmożone pragnienie
• Nadmierny apetyt
• Niewyjaśniona utrata masy ciała
• Ogólna słabość i zmęczenie
• Zamglone widzenie

Ostra symptomatyka

Rozwój cukrzycowej kwasicy ketonowej – stan zagrażający życiu, który w wyniku opisanych wcześniej procesów produkcji ciał ketonowych prowadzi do objawów metabolicznej kwasicy ketonowej.

Charakterystycznym objawem tego stanu jest silny zapach acetonu u chorych, pochodzący od acetaldehydu (rodzaj ketonu), który gromadzi się we krwi, wydalany jest z potem, moczem i przez oddech.

Objawy cukrzycowej kwasicy ketonowej obejmują:

• Nudności
• Wymioty
• Silny ból brzucha, który może być mylony z ostrym brzuchem chirurgicznym
• Przyspieszony oddech i dezorientacja

Diagnoza cukrzycy typu 1

Ostateczne rozpoznanie cukrzycy typu 1 stawia się na podstawie szeregu badań i interpretacji wyników kliniczno-laboratoryjnych.

Oto najważniejsze z nich:

• Poziom glukozy na czczo (po 8 godzinach postu) – powyżej 7,00 mmol/l.
• Doustny test tolerancji glukozy – 2 godziny po obciążeniu 75 g glukozy doustnie wynik przekracza 11,1 mmol/l.
• Hemoglobina glikowana – A1c (HbA1c) – poziom powyżej 6,5% wskazuje na przewlekłą hiperglikemię w ostatnich 3 miesiącach.
• Testy na autoprzeciwciała – ICA, IAA, GADA i IA-2A – wskazują na autoimmunologiczne podłoże choroby.

Leczenie i utrzymanie

Leczenie i utrzymanie zazwyczaj obejmują:

• Terapia insulinowa: Składa się z kilku elementów.
  • Stosuje się długo działającą (wolną) insulinę, zwaną także insuliną bazalną, która naśladuje fizjologiczne stężenia insuliny w organizmie i utrzymuje poziom glukozy przez całą dobę.
  • Insulina bolusowa: Szybko działająca insulina, stosowana w celu kontrolowania skoków glukozy po posiłkach.

Istnieją dwie główne metody podawania insuliny – wielokrotne codzienne wstrzyknięcia lub ciągła podskórna infuzja insuliny za pomocą pompy insulinowej.

Jeśli chodzi o utrzymanie, obejmuje ono następujące elementy:

• Regularne pomiary poziomu glukozy we krwi za pomocą glukometru lub ciągłych systemów monitorowania poziomu glukozy.
• Zmiany w stylu życia. Przestrzeganie ściśle zbilansowanej diety dopasowanej do terapii insulinowej. Ważne jest przestrzeganie podstawowych zasad – częste spożywanie małych porcji, dieta bogata w witaminy i minerały, antyoksydanty, spożywanie produktów o niskim indeksie glikemicznym, a także naturalnych ekstraktów ziołowych.
• Regularna aktywność fizyczna poprawiająca wrażliwość na insulinę i wspomagająca ogólny stan zdrowia.
• Stała opieka specjalistyczna i szybkie reagowanie na objawy powikłań choroby.

Powikłania cukrzycy typu 1

Niestety, powikłań cukrzycy typu 1 jest wiele.

A oto najczęstsze z nich:

• Kwasica ketonowa
• Ostre powikłania: Hipoglikemia, spowodowana zbyt wysoką dawką insuliny lub zbyt małą ilością przyjętego pokarmu. Choć pierwsze objawy cukrzycy wiążą się z hiperglikemią i kwasicą ketonową, hipoglikemia jest znacznie bardziej niebezpieczna – może prowadzić do śpiączki, a nawet śmierci.
• Przewlekłe (późne) powikłania: Mikroangiopatie – czyli uszkodzenia małych naczyń krwionośnych. Prowadzą do specyficznych dla cukrzycy stanów, takich jak: retinopatia cukrzycowa (uszkodzenie siatkówki), nefropatia (uszkodzenie kłębuszków nerkowych) i neuropatia (uszkodzenie drobnych zakończeń nerwowych). W efekcie może dojść do stopniowego pogorszenia wzroku aż do ślepoty, niewydolności nerek, mikro- i makroangiopatii oraz zwiększonego ryzyka zawału serca i udaru.

Charakterystyczne są: drętwienie kończyn, uczucie „igieł” i mrowienia na skórze, zimne kończyny, wolno gojące się rany i inne.

Charakterystyka cukrzycy typu 2

Cukrzyca typu 2 to przewlekła choroba metaboliczna, charakteryzująca się insulinoopornością oraz względnym niedoborem insuliny, co prowadzi do podwyższonego poziomu glukozy we krwi.

W przeciwieństwie do cukrzycy typu 1, ten typ nie ma charakteru autoimmunologicznego i wiąże się głównie ze stylem życia oraz predyspozycjami genetycznymi.

Najczęściej dotyka osób starszych i często nazywany jest cukrzycą starczą, jednak granica wiekowa stale się obniża z powodu rosnącego poziomu otyłości.

Patofizjologia cukrzycy typu 2

W przypadku insulinooporności (obniżonej wrażliwości na insulinę), komórki organizmu reagują słabiej na działanie insuliny i potrzebują jej większych ilości, aby umożliwić prawidłowy transport glukozy do wnętrza komórek.

Wątroba traci zdolność regulacji poziomu glukozy, co również prowadzi do hiperglikemii.

Upośledzone wydzielanie insuliny – z czasem trzustka ulega dekompensacji z powodu nadmiernej produkcji insuliny, wynikającej z obniżonej wrażliwości komórek na ten hormon, a komórki beta stopniowo przestają działać. Proces ten może trwać latami, aż do całkowitej utraty zdolności trzustki do wydzielania insuliny.

Hiperglikemia – połączenie insulinooporności i zmniejszonej produkcji insuliny prowadzi do utrzymującej się hiperglikemii, która wpływa negatywnie na wszystkie narządy i układy w organizmie.

Etiologia cukrzycy typu 2

Ustalono zwiększone ryzyko rozwoju choroby u osób, których bliscy krewni również na nią chorują. Zidentyfikowano specyficzne kombinacje genetyczne, predysponujące do cukrzycy typu 2.

Czynniki środowiskowe i styl życia – otyłość jest uważana za kluczowy czynnik w rozwoju cukrzycy typu 2, ze względu na nasiloną insulinooporność.

Niska aktywność fizyczna również prowadzi do zmniejszenia wrażliwości na insulinę. Ponadto, dieta bogata w rafinowany cukier i tłuszcze sprzyja otyłości, wyczerpaniu funkcji trzustki oraz insulinooporności.

Wiek – po 45. roku życia stwierdzono bezpośrednią zależność pomiędzy wiekiem a ryzykiem rozwoju cukrzycy.

Niektóre rasy i grupy etniczne mają zwiększoną predyspozycję do tej choroby – w tym Afroamerykanie, Latynosi, rdzenna ludność Ameryki Północnej i osoby pochodzenia azjatyckiego w USA.

Objawy kliniczne choroby

Objawy cukrzycy typu 2 nie różnią się od tych występujących przy cukrzycy typu 1, z wyjątkiem ich intensywności i tempa dekompensacji, które w cukrzycy typu 1 następuje znacznie szybciej w przypadku niewłaściwego leczenia.

Wielu ludzi choruje na cukrzycę typu 2 przez wiele lat, zanim zostanie ona przypadkowo wykryta podczas rutynowych badań lekarskich.

Diagnoza cukrzycy typu 2

Diagnoza stawiana jest w taki sam sposób, jak w przypadku cukrzycy typu 1, jednak objawy kliniczne oraz wywiad pacjenta zwykle są wystarczające do wykluczenia cukrzycy typu 1, co sprawia, że oznaczanie autoprzeciwciał nie jest konieczne.

Leczenie i utrzymanie choroby

W cukrzycy typu 2 kluczowe znaczenie ma przestrzeganie odpowiedniego planu żywieniowego, w którym eliminowane są cukry i tłuszcze nasycone.

Aktywność fizyczna również może znacząco poprawić wrażliwość na insulinę. Trening siłowy jest bardziej efektywną metodą osiągnięcia tego efektu niż ćwiczenia aerobowe, jednak najlepsze rezultaty daje ich połączenie.

Leki

Przepisywanych leków jest wiele, ale najważniejsze z nich to:

Oto one:

Doustne leki hipoglikemizujące:

• Metformina – zazwyczaj jest to pierwszy wybór terapeutyczny. Działa podwójnie – zmniejsza wątrobową produkcję glukozy (hamuje glukoneogenezę) oraz poprawia wrażliwość na insulinę.
• Sulfonylomoczniki – stymulują produkcję insuliny przez trzustkę.
• Inhibitory DPP-4 – substancje te hamują działanie enzymu dipeptydylopeptydazy-4, który odpowiada za inaktywację inkretyn – hormonów wydzielanych po posiłku, które stymulują produkcję insuliny. Zablokowanie DPP-4 prowadzi do wydłużonego działania inkretyn i dłuższego wydzielania insuliny.
• Blokery SGLT2 – leki te hamują reabsorpcję glukozy w nerkach, dzięki czemu jest ona wydalana z moczem.

Leki podawane we wstrzyknięciach:

• Agoniści receptorów GLP-1 – zwiększają wydzielanie insuliny, hamują uwalnianie glukagonu i spowalniają opróżnianie żołądka.

• Terapia insulinowa: Może być konieczna w późniejszych stadiach choroby, kiedy obserwuje się znaczną dysfunkcję komórek beta.

Powikłania cukrzycy typu 2

Wśród ostrych powikłań cukrzycy typu 2 może wystąpić stan hiperglikemii hiperosmolarnej – poważny problem, charakteryzujący się skrajnie wysokim poziomem cukru we krwi, silnym odwodnieniem, zaburzeniami świadomości i innymi objawami.

Hiperglikemia hiperosmolarna to nagły stan medyczny, który wymaga natychmiastowego leczenia. W przeciwieństwie do kwasicy ketonowej, w tym stanie występuje wystarczająca ilość insuliny, by zapobiec ketozie, a hiperglikemia przekracza 33 mmol/l. Śmiertelność jest wyższa niż przy DKA – sięga nawet 20%.

Prewencja i profilaktyka cukrzycy typu 2

Profilaktyka cukrzycy typu 2 może być pierwotna lub wtórna:

• Profilaktyka pierwotna: Zmiana stylu życia mająca na celu utrzymanie optymalnej masy ciała, przestrzeganie zdrowej diety, odpowiednia aktywność fizyczna itp.

Przeprowadzanie badań przesiewowych w kierunku stanów przedcukrzycowych i szybkie podjęcie działań.

• Profilaktyka wtórna: Wczesne postawienie diagnozy i zapobieganie progresji choroby oraz jej powikłaniom.

Czynniki dziedziczne

Cukrzyca, zarówno typu 1, jak i typu 2, ma istotny komponent dziedziczny, który wpływa na indywidualne ryzyko rozwoju choroby. Czynniki genetyczne w połączeniu z czynnikami środowiskowymi determinują prawdopodobieństwo zachorowania.

Cukrzyca typu 

W przypadku cukrzycy typu 1 istotne znaczenie mają:

• Predyspozycje genetyczne: Jak już wspomniano, segment HLA znajdujący się na 6. chromosomie jest związany z cukrzycą typu 1. Szczególne allele tego genu – HLA-DR3 i HLA-DR4 – dodatkowo zwiększają ryzyko.
• Inne loci genetyczne: Naukowcy powiązali ponad 50 różnych loci, spoza regionu HLA, z cukrzycą typu 1, w tym gen INS (kodujący insulinę), PTPN22 oraz IL2RA.
• Obciążenie rodzinne: Obecność krewnego pierwszego stopnia z cukrzycą typu 1 znacząco zwiększa ryzyko zachorowania. Na przykład u bliźniaków jednojajowych, jeśli jedno z nich ma cukrzycę, drugie ma 50% szans na rozwój tej samej choroby. W przypadku dzieci, których jeden z rodziców choruje na cukrzycę typu 1, ryzyko dziedziczenia wynosi około 5–8%.

Cukrzyca typu 2

W przypadku cukrzycy typu 2 istotne znaczenie mają:

• Predyspozycje genetyczne: W tej postaci cukrzycy predyspozycje genetyczne są poligeniczne, co oznacza, że za insulinooporność i dysfunkcję komórek beta odpowiada wiele genów. Do zidentyfikowanych należą TCF7L2, PPARG, FTO oraz KCNJ11. Zidentyfikowano również specyficzne polimorfizmy pojedynczych nukleotydów, które zwiększają ryzyko cukrzycy typu 2.

• Obciążenie rodzinne: W tej chorobie istnieje silna zależność rodzinna. Jeśli jeden z bliźniaków jednojajowych cierpi na cukrzycę typu 2, szansa, że drugi również zachoruje, wynosi aż do 90%. U dzieci, których jeden z rodziców ma cukrzycę typu 2, ryzyko rozwoju choroby wynosi do 40%.

Istnieje rzadka postać choroby znana jako cukrzyca monogenowa. Spowodowana jest mutacją w pojedynczym genie i dziedziczona w sposób autosomalny dominujący.

Ten typ przebiega zwykle łagodniej niż inne i daje się znacznie łatwiej kontrolować. Na świecie stanowi od 1 do 4% wszystkich przypadków cukrzycy.

Inne czynnik

Uważa się, że czynnikiem ryzyka cukrzycy typu 1 jest przebyta infekcja enterowirusowa, która wywołuje reakcję układu odpornościowego, prowadzącą do powstawania autoprzeciwciał. Atakują one komórki trzustki i stopniowo prowadzą do utraty zdolności produkcji insuliny.

Inne znane czynniki ryzyka rozwoju cukrzycy typu 1 to wczesne odstawienie dziecka od piersi, szybkie przejście na mleko krowie lub karmienie wyłącznie mlekiem modyfikowanym od początku życia.

Cukrzyca typu 2 natomiast jest silnie zależna od czynników zewnętrznych, indywidualnych dla każdego – niewłaściwa dieta, spożycie dużej ilości cukru i tłuszczów nasyconych, nadwaga, niska aktywność fizyczna i inne.

Jak rozpoznać cukrzycę?

Do pierwszych objawów cukrzycy należą brak energii, utrata masy ciała (głównie masy mięśniowej), częste oddawanie moczu, stałe uczucie głodu i ochota na słodycze, suchość w ustach i inne.

Czy można zapobiec wystąpieniu i rozwojowi cukrzycy?

Cukrzyca typu 1 wynika głównie z czynników genetycznych, na które nie mamy wpływu. Cukrzycy typu 2 można w dużym stopniu zapobiec poprzez utrzymanie prawidłowej masy ciała, zdrowe odżywianie dostarczające niezbędnych witamin i minerałów oraz regularną aktywność fizyczną.

Czy palenie tytoniu ma wpływ na rozwój cukrzycy?

Tak, palenie tytoniu znacząco zwiększa stres oksydacyjny, który już i tak jest podwyższony u diabetyków. Może to przyspieszyć rozwój powikłań ze strony naczyń krwionośnych i zakończeń nerwowych.