Nietolerancja laktozy: przyczyny, objawy i styl życia

Laktoza to prosty węglowodan. Jest to disacharyd, który składa się z dwóch cząsteczek – glukozy i galaktozy.

Znana jest również jako cukier mleczny, ponieważ laktoza to naturalny cukier obecny w mleku wszystkich ssaków.

Nietolerancja laktozy to rodzaj nietolerancji pokarmowej, charakteryzującej się wyraźnymi objawami po spożyciu produktów zawierających węglowodan laktozę.

Na wstępie warto zaznaczyć, że z czysto faktologicznego punktu widzenia termin „nietolerancja”nie jest do końca trafny. Powodem jest to, że „nietolerancja laktozy” nie oznacza reakcji alergicznej na laktozę, lecz niemożność organizmu do jej rozkładu.

Nowonarodzone ssaki polegają głównie na mleku matki jako źródle pożywienia. Mleko to zawiera wszystkie niezbędne składniki odżywcze, a węglowodany w nim pochodzą wyłącznie z cukru mlecznego.

U większości ludzi organizm zachowuje zdolność rozkładania laktozy do określonego wieku. Z czasem jednak ciało przestaje syntetyzować enzym laktazę, który odpowiada za „rozbicie” wiązania między cząsteczkami glukozy i galaktozy.

Objawy wynikające z niemożności organizmu do przetwarzania cukru mlecznego są wynikiem wyłącznie fermentacji bakteryjnej.

Bakterie, które rozpoczynają rozkład laktozy drogą tlenową lub beztlenową, wydzielają różne gazy, takie jak wodór, metan i dwutlenek węgla. Powodują one rozdęcie pętli jelitowych i objawy takie jak wzdęcia i bóle – skurcze przypominające kolkę.

Co więcej, laktoza jako substancja osmotycznie czynna ma zdolność przyciągania cząsteczek wody, co stymuluje przepływ wody i elektrolitów przez ścianę jelita do światła jelita, zaburzając jego przepuszczalność. W rezultacie jelita zaczynają wydzielać wodę i elektrolity, co jest głównym mechanizmem powstawania biegunkowych wypróżnień związanych z nietolerancją laktozy.

Są to sygnały naszego organizmu, by przestać spożywać produkty bogate w laktozę (głównie świeże mleko). Mimo rozpoznanej nietolerancji, regularne spożywanie laktozy zaburza równowagę flory jelitowej, prowadząc do rozwoju szkodliwych bakterii kosztem pożytecznych.

Główne czynniki ryzyka predysponujące do rozwoju nietolerancji laktozy to:

• Genetyczne – nietolerancja laktozy jest często uwarunkowana genetycznie. Populacje w Afryce, Azji i Ameryce Południowej wykazują wyższą częstość występowania tego stanu niż Europejczycy. Narody takie jak Mongołowie mogą trawić cukier mleczny przez całe życie, ponieważ ich tradycyjna dieta od wieków opiera się na koninie i mleku końskim, z powodu specyfiki geograficznej i braku innych źródeł pożywienia.
• Wiek – wraz z wiekiem poziom enzymu laktazy zazwyczaj spada, co również jest uwarunkowane genetycznie. Mimo to, niektórzy ludzie potrafią efektywnie trawić laktozę aż do późnej starości.
• Infekcje lub inne choroby jelit – choroby takie jak celiakia, choroba Crohna oraz ostre infekcje jelit mogą uszkadzać błonę śluzową jelit odpowiedzialną za syntezę enzymu laktazy, co może prowadzić do rozwoju nietolerancji laktozy.
• Interwencje chirurgiczne – usunięcie fragmentów jelita cienkiego zmniejsza jego zdolność do produkcji laktazy i może prowadzić do wystąpienia nietolerancji laktozy pooperacyjnie.

Czynniki ryzyka rozwoju nietolerancji cukru mlecznego nie powinny nas niepokoić, ponieważ – jak często się mówi – mleko to pożywienie dla dzieci, a nie dla dorosłych.

Nietolerancja laktozy jest stosunkowo powszechna, a jej występowanie znacznie różni się między populacjami.

Średnio 68% dorosłych na świecie ma nietolerancję laktozy. Najrzadsza jest w Europie Północnej, a najczęstsza – w Azji i Afryce.

*Tabela przedstawiająca częstość występowania nietolerancji laktozy w różnych populacjach

Przyczyny powstawania nietolerancji laktozy mogą być dwie – pierwotny niedobór laktazy, w którym poziom laktazy naturalnie obniża się po dzieciństwie, oraz wtórny – gdy poziom enzymu spada w wyniku innych czynników, o których wspomniano wcześniej.

Główne przyczyny występowania nietolerancji laktozy mogą być dwie:

• Pierwotny niedobór laktazy – poziom laktazy naturalnie spada po okresie dzieciństwa.
• Wtórny niedobór laktazy – poziom enzymu obniża się w wyniku innych czynników.

Istnieje również trzecia przyczyna, bardzo rzadka i całkowicie uwarunkowana genetycznie. To wrodzony niedobór laktazy, w którym dziecko od urodzenia nie może trawić laktozy i z tego powodu musi być karmione specjalnie przystosowanymi pokarmami niezawierającymi cukru mlecznego.

W celu zdiagnozowania nietolerancji laktozy, każdy może wykorzystać wiedzę o własnym organizmie i powiązać spożycie świeżego mleka z występowaniem objawów nietolerancji laktozy.

Dla oficjalnej diagnozy istnieją testy medyczne zatwierdzone do wykrywania nietolerancji laktozy.

Mogą to być:

• Test tolerancji laktozy – pacjent spożywa płyn o wysokiej zawartości laktozy, po czym mierzy się poziom cukru we krwi. Jeśli poziom glukozy się nie podnosi, oznacza to brak enzymu odpowiedzialnego za rozkład laktozy.
• Test oddechowy wodorowy – mierzy ilość wodoru w wydychanym powietrzu; jego wysoki poziom świadczy o fermentacji bakteryjnej niestrawionej laktozy.
• Test na kwasowość stolca – podczas fermentacji laktozy stolec ma wyższą kwasowość z powodu przekształcenia jej przez bakterie w kwas mlekowy.
• Testy genetyczne – stosowane w przypadkach podejrzenia wrodzonej nietolerancji laktozy.

Te metody i testy pozwalają lekarzom na postawienie jednoznacznej diagnozy.

Leczenia nietolerancji laktozy nie ma. Nietolerancja wynika z niemożności organizmu do syntezowania enzymu laktazy z różnych przyczyn.

W przeszłości, gdy nauka nie znała tego schorzenia ani nie produkowano zamienników mleka bez laktozy, wrodzony niedobór laktazy prowadził do śmierci z niedożywienia i odwodnienia.

Leczenia nie ma, ale istnieją sposoby, by przechytrzyć naturę:

• Unikać świeżego mleka i produktów mlecznych, które nie przeszły fermentacji bakteryjnej przed spożyciem.
• Stosować produkty mleczne bez laktozy (świeże mleko bez laktozy). Należy wiedzieć, że jogurt bez laktozy, często sprzedawany w wyższej cenie, to chwyt marketingowy i de facto oszustwo. Przy dobrej jakości kultury bakterii, jogurt nie powinien zawierać znaczących ilości laktozy. To samo dotyczy wszystkich fermentowanych produktów mlecznych, jak sery, śmietany itp.
• Stosować enzymy trawienne zawierające laktazę przy spożyciu świeżego mleka – metoda o wątpliwej skuteczności ze względu na szybkie przemieszczanie się mleka przez jelita.

Najprościej rzecz ujmując – poprzez unikanie przyczyny nietolerancji można kontrolować ten stan i jego objawy.

Powikłania nietolerancji laktozy mogą wystąpić tylko i wyłącznie przy ignorowaniu sygnałów organizmu i dalszym spożywaniu cukru mlecznego.

Przy regularnym spożyciu mleka przez osoby z nietolerancją laktozy mogą wystąpić następujące powikłania:

• Infekcje jelitowe – zaburzenie flory jelitowej na skutek przewlekłej biegunki zakłóca równowagę mikrobioty jelitowej i prowadzi do kolonizacji przez szkodliwe bakterie patogenne.
• Występowanie stanów zapalnych – te same czynniki mogą prowadzić do zapalnych zmian w jelitach.
• Osłabienie lub zaburzenia odporności – zwiększona przepuszczalność jelit w obu kierunkach prowadzi do przenikania toksyn i bakterii do krwiobiegu. Może to powodować spadek odporności z powodu ciągłego obciążenia układu odpornościowego lub rozwój chorób autoimmunologicznych.

Regularne spożycie laktozy przez osoby z nietolerancją prowadzi do biegunkowych wypróżnień, które obniżają wchłanianie wszystkich substancji obecnych w jelicie w czasie przyspieszonego pasażu pokarmu.

Nietolerancja laktozy to nie choroba, a stan, który na szczęście można łatwo kontrolować poprzez świadome działania. Sprowadza się to wyłącznie do ograniczenia, a najlepiej całkowitego wykluczenia produktów zawierających laktozę – mleka i produktów mlecznych.

Dla osób, które są do nich szczególnie przywiązane, opracowano formuły bez laktozy. Nie są one syntetycznie stworzone, lecz uzyskiwane przez dodanie enzymu do danego produktu i rozkład mlecznego cukru poza organizmem.

Przyjmowanie probiotyków w przypadku nietolerancji laktozy może być uzasadnione, ale nawet przy ich stosowaniu – jeśli spożywamy duże ilości produktów mlecznych – nie zapobiegną one całkowicie pojawieniu się objawów.

Innym sposobem radzenia sobie z niedoborem enzymu laktazy jest dodanie go w formie suplementu diety do posiłku o podwyższonej zawartości laktozy. W ten sposób enzym może rozłożyć większość spożytego cukru mlecznego w jelicie cienkim.

W przypadku stwierdzenia nietolerancji laktozy, wizyta u lekarza nie jest konieczna, jeśli objawy ustępują po zaprzestaniu spożycia laktozy.

Jedyne, co należy zrobić, to całkowicie zaprzestać spożywania świeżego mleka oraz produktów zawierających znaczne ilości laktozy. Przez „znaczne ilości” rozumie się takie, które wywołują objawy.

Ilości te różnią się u każdego, ponieważ niektórzy ludzie zachowali zdolność do syntezowania minimalnych ilości enzymu, a inni – nie.

Dla orientacji – 100 ml świeżego mleka zawiera około 3,5 grama laktozy. To wystarczy, by wywołać gazy, wzdęcia i biegunkę u osób z nietolerancją laktozy.